აფხაზური ენა Аԥсуа бызшәа, Аԥсшәа
გავრცელებულია	საქართველო  თურქეთი  რუსეთი  იორდანია  სირია  ერაყი
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	125.000 კაცი
ოფიციალური სტატუსი	დე იურე აფხაზეთის არ დე ფაქტო  აფხაზეთის რესპუბლიკა
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	კავკასიური ენები აფხაზურ-ადიღური ენები აფხაზურ-აბაზური ენები აფხაზური ენა
დამწერლობის სისტემა	კირილიცა, აფხაზური დამწერლობა
ენის კოდები	ISO 639-1: ab ISO 639-2: abk ISO 639-3: abk
რუკა
აფხაზური ენის გავრცელების არეალი
ვიკისივრცე
ენის თარგი	Lang-ab
ვიკისივრცეში არის ვიკიპედია — აფხაზური ენა

აფხაზური ენა^[1] (თვითსახელწოდება — აფხ. аԥсуа бызшәа [аpʰswa bəzʃʷa] — „აფსუა ბჷზშჿა“, ან მოკლედ აფხ. аԥсшәа [аpʰsʃʷa] — „აფსშჿა“) — კავკასიურ ენათა ოჯახის, აფხაზურ-ადიღურ ენათა ჯგუფის, აფხაზურ-აბაზურ ენათა ქვეჯგუფის ენა. აფხაზური ენის დღე — 27 ოქტომბერი.

აფხაზურ ენაზე ლაპარაკობენ საქართველოსა (აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა) და თურქეთში. საქართველოში ამ ენაზე მოლაპარაკეთა რიცხვი შეადგენს დაახლ. 101.000 კაცს. თურქეთში აფხაზურ ენაზე მოსაუბრეთა ზუსტი რიცხვის დადგენა თურქეთის რესპუბლიკაში არსებული არასაკმარისი დოკუმენტირებისა და ნაკლებად სანდო სახალხო აღწერის გამო ძნელია.

აფხაზურენოვანი მოსახლეობის შესახებ არსებული ოფიციალური და არაოფიციალური რიცხვობრივი მონაცემები მეტად საეჭვოდ განსხვავდება ერთმანეთისაგან. კერძოდ; ეს რიცხვი მერყეობს 4.000-დან 39.000 კაცამდე.

აფხაზური ენის კუნძულად შეიძლება ჩაითვალოს საქართველოს ტერიტორიაზევე აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის გადმოღმა აჭარის ერთ-ერთ მუნიციპალიტეტსა, ასევე სირიაში არსებული რამდენიმე აფხაზურენოვანი დასახლებული პუნქტი.

აფხაზური ენა იუნესკო-ს გაქრობის საფრთხის წინაშე მდგომი ენების სიაშია შეტანილი.^[2]

სიტყვა „აფხაზის“ წარმოშობისათვის |

ეთნონიმი „აფხაზი“ ეტიმოლოგიური თვალსაზრისით ქართული წარმოშობის სიტყვა უნდა იყოს და სხვა ხალხთა ენებშიც ქართულიდან უნდა გადასულიყო (მაგ., ოსურად Абхази, ბერძნულად Αμπχαζία, რუსულად Абхазия, ინგლისურად Abkhazia, გერმანულად Abсhasien, თურქულად Abhazya, არაბულად أبخازيا, სპარსულად آبخاز). რაც შეეხება სპარსულ წყაროებს, აღსანიშნავია ერთი დეტალი; X საუკუნის საქართველოში უმოგზაურია ცნობილ სპარს პოეტს აბუ მანსურ მუჰამად იბნ აჰმად დაყიყის, რომელიც საქართველოს აფხაზეთად მოიხსენიებს.

ენის დახასიათება |

აფხაზური ენა შედის კავკასიურ ენათა ჩრდილო-დასავლურ, აფხაზურ-ადიღურ ჯგუფში. აფხაზური ენა აბაზურ ენასთან ერთად ქმნის ერთ ენობრივ ერთეულს.

აფხაზური ენა თანხმოვანთა განსაკუთრებული სიუხვით გამოირჩევა. ამავდროულად უჩვეულოდ ცოტაა ხმოვანთა რაოდენობა. აფხაზურ ენაში არის 2 დისტინქტიური ხმოვანი; ღია ხმოვანი a და დახურული ხმოვანი ə. იმისდა მიხედვით თანხმოვნების რა კონსტელაცია შეიქმნება, წარმოვთქვამთ როგორც e, i, o ან u. აბჟუურ დიალექტს 58 თანხმოვანი აქვს, ხოლო ბზიფურ დიალექტს კი 67 თანხმოვანი.

აფხაზურ ენას ახასიათებს აგლუტინაცია და წარმოადგენს ერგატიულ ენას. აფხაზური სქესს მხოლოდ ნაცვალსახელებში განარჩევს. არსებით სახელს აქვს შედარებით მარტივი მორფოლოგია — არსებობს ბრუნვის შეზღუდული რაოდენობა, სამაგიეროდ ზმნაა ძალიან რთული და კომპლექსური — ახასიათებს ძირითადად პრეფიგირება.

აფხაზური ენის დიალექტები |

აფხაზურ ენას ხშირად აფხაზურ–აბაზ(ინ)ური ენის დიალექტად მოიხსენიებენ. ლინგვისტური თვალსაზრისით კი ბევრად უკეთესი იქნება თუ აფხაზურსა და აბაზურს ორ სხვადასხვა ენად განვიხილავთ. აფხაზური ენა დაიყოფა რამდენიმე დიალექტად, რომელთაგან სამი აფხაზეთის ტერიტორიაზე (დასავლეთიდან აღმოსავლეთის მიმართულებით) გვხვდება: (1) ბზიფური, (2) აბჟუური და პირველ-მეორე დიალექტთან შედარებით საკმაოდ პატარა (3) სამურზაყანოს (სიტყვა სამურზაყანოს გამო იგი არ უნდა აგვერიოს მეგრული ენის სამურზაყანო-ზუგდიდის დიალექტში) დიალექტები. სხვა დიალექტები დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე გვხვდება (სადზი, ახჩიფსა და ცაბალი, აგრეთვე ბზიფი).

ლექსიკა |

• გამარჯობა — აფხ. Асалам [ასალამ];


• დილა მშვიდობისა — აფხ. Шьыжьбзиа [შჷჟბზია];


• დღე მშვიდობისა — აფხ. Мшыбзиа [მშჷბზია]);


• საღამო მშვიდობისა — აფხ. Хәлыбзиа [ხჿლჷბზია];


• ნახვამდის — აფხ. Абзиараз [აბზიარაზ];


• ზღვა — აფხ. Амшын [ამშჷნ].

ანბანი |

მთავარი სტატია : აფხაზური დამწერლობა.

პირველი აფხაზური ანბანი 1862 წელს სლავურ-კირილური დამწერლობის საფუძველზე შეიმუშავა ბარონმა პეტერ ფონ უსლარმა, რომელიც 37 ასოსაგან შედგებოდა, მაგრამ 1905 წლიდან გრაფიკული ნიშნების რაოდენობა 55 ასომდე გაზარდეს. ცოტა უფრო მოგვიანებით ნიკო მარი შეეცადა კიდევ უფრო სრულ-ეყო ეს დამწერლობა, მაგრამ მან ლათინურ ანბანზე დაყრდნობით შექმნა კიდევ ერთი, ახალი ნაირ-სახეობა, რომელიც ამჯერად 75 ასო-ნიშანს მოიცავდა. ლათინურ ანბანს აფხაზები 1926-დან 1928-წლამდე გამოიყენებდნენ.
1937 წელს ქართული ანბანის საფუძველზე შემოიღეს აფხაზური დამწერლობა, მაგრამ ქართველებისაგან დისტანცირების სურვილის გამო აფხაზები 1954 წელს ისევ კირილიცას დაუბრუნდნენ.
ქართული ანბანის შემოღების ეს ფაქტი ხშირად გამხდარა აფხაზთა მიერ ქართველთა მიმართ საყვედურის მიზეზი, კერძოდ ბევრი აფხაზი ამ ისტორიულ ფაქტში გაქართველების მცდელობას ხედავს. თუმცა რამდენად უწყობს მათ ხელს საკუთარი ეროვნული სახის შენარჩუნებაში კირილური ანბანის (ე.წ. გრაჟდანკას) გამოყენება, უცნობია.^[3]

საბოლოო ჯამში ენათმეცნიერები, რომლებიც სხვადასხვა დროს აფხაზური ანბანის შექმნაზე ზრუნავდნენ, იყვნენ პეტერ ფონ უსლარი, დიმიტრი გულია, კონსტანტინე მაჭავარიანი, ალექსეი ჭოჭუა და ნიკო მარი.

გრამატიკა |

აფხაზურ ენაზე ყველა საზოგადო არსებითი და ზედსართავი სახელის, აგრეთვე, მასდარისა და მიმღეობის და სახელების ფორმა იწყება а-თავსართით.

а-баҕәаза, а-гәыла, а-ду, а-дәы, а-жә, а-кәац, а-қәаб და სხვები.

გამონაკლისი: a-თავსართის გარეშე იწყება ყველა სხვა მეტყველების ნაწილები.

иахьа, уаҵәы, иацы, ирласны, нанду, нхыҵ და სხვები.

• 
  პირის ნაცვალსახელებია:

• არსებითი სახელი

აფხაზურში არსებით სახელებს არ აქვს სქესი, არამედ იყოფა ადამიანისა და ნივთთა კლასად. ადამიანთა კლასი თავის მხრივ იყოფა ქალისა და კაცის ქვეკლასებად.

• ზმნა

აფხაზურ ენაში გვხვდება ერთპირიანი, ორპირიანი, სამპირიანი და ხანდახან ოთხპირიანი ზმნები. ერთპირიანი ზმნის ფორმა შედარებით მარტივია. აფხაზურ ზმნას აქვს ორი — მხოლობითი და მრავლობითი რიცხვი. ზმნა გამოხატავს კლასს, აგრეთვე პირს: პირველს, მეორე და მესამეს.

აფზახური ზმნა შეიძლება იყოს მარტივი (მაგ.: атәара (а-тәа-ра), агылара (а-гыла-ра), абара (а-ба-ра), агара (а-га-ра)) და შედგენილი (მაგ.: абзиабара (а-бзиа-ба-ра), аҧатуқәцара (а-ҧату-қәҵа-ра), аҧсшәаҳәара (а-ҧсшәа-ҳәа-ра)).

მარტივი ზმნა შედგება: а — სალექსიკონო (ზოგადი) ფორმის პრეფიქსი, ფუძისაგან და ра — სუფიქსისაგან. უღლების დროს, პრეფიქსი — а და სუფიქსი — ра იკარგება.

აფხაზური ზმნის კლასოვან-პიროვან პრეფიქსებში გამოიყოფა პრეფიქსების ორი რიგი: დ-ს რიგის და ლ-ს რიგის. დ-ს რიგის ნიშანი (с, у, б, д, и) ზმნის დასაწყისში დგას, ხოლო ლ-ს რიგის პირის ნიშანი (с, у, б, и, л, и(а)) დ-ს რიგის მერე, ან დ-სა და ლ-ს შორის შეიძლება სხვა გრამატიკული ელემენტები იყოს განლაგებული:

ერთპირიან (გარდაუვალ) ზმნას რომელიც დ-რიგის ზმანს განეკუთვნება იწარმოება შემდეგნაირად:

ორპირიანი ზმნები ლ-რიგის ზმნებს განეკუთვნებიან და ისინი იწარმოებიან შემდეგნაირად:

იმ ზმნებში რომელთა ნაცვალსახელის პირის ნიშნები с, шә, ҳ დგანან б, г, д, ж, жә, ӡ, ҩ თანხმოვნების წინ, მჟღერდებიან და გადადიან з,жә, аа-ში.

აფხაზურ ენაში ზმნები იყოფა სტატიკურ და დინამიკურ ზმნებად. მდგომარეობის და კუთვნილების აღმნიშვნელი ზმნები სტატიკურია, ხოლო მოქმედებისა და მოძრაობის — დინამიკური.

სტატიკური ზმნის ფუძედ ხშირად გამოიყენება არსებითი ან ზედსართავი სახელი:

ахәыҷы ბავშვი, дхәыҷуп ის ბავშვია

аҧшӡа ლამაზი, дыҧшӡоуп ის ლამაზია

абзиа კარგი, дыбзиоуп ის კარგია

დინამიკურ და სტატიკურ ზმნებში აწმყო სხვადასხვანაირად იწარმოება.

აწმყო (სტატიკური ზმნა)

სტატიკური ზმნების აწმყოს ფორმა იწარმოება -уп//-оуп სუფიქსის მეშვეობით.

თუ ფუძე მთავრდება ხმოვან а-ზე, იქნება а+уп=оуп, თუ თანხმოვანზე ან ხმოვან ы-ზე, მაშინ о არ იქნება.

აწმყო (დინამიკური ზმნა)

დინამიკური ზმნების აწმყო ფორმა იწარმოება -оит//-уеит სუფიქსის მეშვეობით.

თუ ფუძე მთავრდება ხმოვანზე, იქნება оит დაბოლოება, თუ თანხმოვანზე ან ხმოვანზე, аа-ზე ҳа-ზე, მაშინ — уеит.

ნაწმყო (სრული)

ნაწმყო სრული დრო იწარმოება -ит//-еит სუფიქსის მეშვეობით.

თუ ფუძე მთავრდება а ხმოვანზე, იქნება еит დაბოლოება, ყცელა დანარჩენი შემთხვევაში იქნება — ит.

• არსებითი სახელი

არსებითი სახელის ფორმა — გარდაქცევითობა

აფხაზურ ენაში არსებით სახელს ე. წ. გარდაქცევითობის ფორმა გააჩნია. აღნიშნული ფორმა იწარმოება შემდეგი ფორმულის მიხედვით: ₳ -....+ с

Аҧҳы́с — ქალი, ₳-ҧҳы́с+с (Ҧҳы́сс) — ქალად;

Аҩы́за —მეგობარი, ₳-ҩы́за+с (Ҩы́зас) — მეგობრად;

Аҧа — შვილი (ვაჟი), ₳-ҧа+с (Ҧас) — შვილად.

არსებითი სახელის ფორმა — ინსრტუმენტალისი

აფხაზურ არსებით სახელს აგრეთვე აქვს ე/ წ/ ინსტრუმენტალისი. აღნიშნული ფორმა იწარმოება შემდეგი ფორმულის მიხედვით: ₳ -....+ ла

Аурды́н — ურემი, ₳-урды́н+ла (Уарды́нла) — ურმით;

Амашьы́на — მანქანა, ₳-машьы́на+ла (Машьы́нала) — მანქანით;

Адәы́ҕба — მატარებელი, ₳-дәы́ҕба+ла (Дәы́ҕбала) — მატარებლით.

• რიცხვითი სახელი

• ზედასრთავი სახელი

ევლია ჩელები |

მთავარი სტატია : ევლია ჩელები.

აფხაზური ენის შესახებ არსებული პირველი ცნობები, რომლებიც დღემდე შემოინახა ХVII საუკუნის ცნობილ თურქ მოგზაურს ევლია ჩელების (Evliya Çelebi) ეკუთვნის. ევლია ჩელები თავის მოგზაურობას 1640 წელს შესდგომია და დაუსრულებია 1670 წელს. მას მოუვლია ყირიმი, რუმელია, ავსტრია, ალბანეთი, კრეტა, დალმაცია, თესალონიკი, აზერბაიჯანი, საქართველო და თავისი შთაბეჭდილებები ერთ წიგნად შეუკრავს, ხოლო წიგნისთვის კი „სეაჰათნამე“ (სამოგზაურო წიგნი) უწოდებია. მოგზაურს გარდა ზოგადი ცნობებისა არაბული ასოებით ჩაუწერია ზოგი აფხაზური სიტყვა. აფხაზური ენა ახალგაზრდა სამწერლობო ენაა.

იხილეთ აგრეთვე |

• აფხაზური ანბანი


• აფხაზურ-ადიღური ენები

სქოლიო |

ლიტერატურა |

ქართული |

• 
  ალექსი კვარაცხელია: აფხაზური ენის გრამატიკა ფონეტიკა და მორფოლოგია, სოხუმი: ალაშარა, 1990


• 
  ალექსი კვარჭულია, აფხაზური ენის გრამატიკა [ფონეტიკა და მორფოლოგია], სოხუმი: ალაშარა, 1990


• 
  ნანა მაჭავარიანი, მცენარეთა ლექსიკა აფხაზურში, თბ. 2006, ISBN – 99940-864-1-3


• 
  ნანა მაჭავარიანი, სინტაქსურ მიმართებაში შემავალი ზმნური კატეგორიები აფხაზურსა და ქართულში, თბ., 2006, ISBN – 99940-864-3-x


• 
  თეიმურაზ გვანცელაძე, აფხაზური და ქართული ენების შემსწავლელთათვის, ტომი I. ქართული ენის გრამატიკული მიმოხილვა. ქართულ-აფხაზური ლექსიკონი (აფხაზურ ენაზე), თბ., 2003, ISBN – 99940-718-8-2 99940-22-90-3


• 
  თეიმურაზ გვანცელაძე, აფხაზური და ქართული ენების შემსწავლელთათვის, ტომი II. ქართული ენის გრამატიკული მიმოხილვა. ქართულ-აფხაზური ლექსიკონი (აფხაზურ ენაზე), თბ., 2003, ISBN – 99940-718-8-2 99940-22-84-9


• 
  თეიმურაზ გვანცელაძე, მცირე აფხაზურ-ქართული ლექსიკონი, თბ., 2000, ISBN – 99928-77-93-6

• 
  ლომთათიძე ქ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, გვ. 34, თბ., 1977 წელი.

რუსული |

• Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийскокавказские языки. «Наука». Москва, 1967.


• 
  Марр, Н.: 1938. О Языке и истории абхазов. Москва: Академия Наук СССР.


• Марр Н. Я.: Абхазский аналитический алфавит. Л., 1926 («Труды яфетского семинария», I).


• 
  Ломтатидзе, К. В. 1968. Грамматика абхазкого языке: фонетика и морфология. Сухуми.)


• Чирикба В. А.: Расселение абхазов в Турции. Приложение к книге: Ш. Д. Инал-ипа. Садзы. Историко-этнографические очерки. Москва: Российская Академия Наук, 1995, с. 260—278.


• Чирикба В. А.: Абхазский язык. // Языки Российской Федерации и Соседних Государств. Энциклопедия. В трех томах. Т. 1. A-И. Москва: Наука, 1998, с. 8-18.


• Ломтатидзе К.В. Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийско-кавказские языки. «Наука». Москва, 1967.

ინგლისური |

• Andrews, Peter A.: Ethnic groups in the Republic of Turkey., Beiheft Nr. B 60, Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Wiesbaden: Reichert Publications, 1989
  


• 
  Čirikba, Vjačeslav A.: 2003. Abkhaz (Languages of the world). München: LINCOM Europa.


• Chirikba V.A.: Common West Caucasian. The Reconstruction of its Phonological System and Parts of its Lexicon and Morphology. — Leiden: Research School CNWS. 1996.


• Chirikba V.A.: Abkhaz. Languages of the World/ Materials 119. Leiden: Lincom Europa, 2003.


• Chirikba V.A.: Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey. In: A. Sumru Özsoy (ed.). Proceedings of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics, 10-12 October 1994. Studia Caucasologica III. Novus forlag — Oslo, Institutet for sammenlignende kulturforskning, 1997, p. 63-88.


• 
  Hewitt, B. G. 1979. Abkhaz (Lingua Descriptive Studies). Amsterdam: North-Holland.)


• Hewitt B.G. Abkhaz // Greppin J. (ed.) The Indigenous Languages of the Caucasus Vol. 2. New York: Caravan Books, 1989. [pp. 39–88].

გერმანული |

• 
  Klimov, Georgij A. 1994. Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Üb. von Jost Gippert. Hamburg: Buske.

ლექსიკონები |

• თეიმურაზ გვანცელაძე, მცირე აფხაზურ-ქართული ლექსიკონი, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2000, ISBN 9992877936, ISBN 9789992877937
  


• Марр Н. Я. Абхазско-русский словарь. Л., 1926.


• 
  Русско-абхазский словарь. Сухуми, 1964.


• Шакрыл К. С., Конджария В. Х., Чкадуа Л. П. Словарь абхазского языка в 2 томах. Сухуми, 1987.


• Chirikba V. A. A Dictionary of Common Abkhaz. Leiden, 1996.

რესურსები ინტერნეტში |

• თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური ენის გრამატიკა ქართველთათვის“ (ქართულ ენაზე) და „ქართული ენის გრამატიკა აფხაზთათვის“ (აფხაზურ ენაზე) ლექსიკონითურთ


• თეიმურაზ გვანცელაძე: „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“


• ომნიგლოტი: „აფხაზური ანბანი“


• ევროპული აღმოსავლეთის ენციკლოპედია: „აფხაზური ენა“


• ეთნოლოგი: მსოფლიოს ენები, აფხაზები


• აბაზურ-აფხაზური საიტი (თურქეთი)